Suština ovog zaštićenog područja prirode jesu tri „starače“, tačnije barske ili jezerske površine (u zavisnosti od perioda godine, količine vode i razvijene vegetacije), koji su po postanku stari tokovi rijeke Save. Danas starače predstavljaju prirodni fenomen i hidrološki spomenik prirode. Ovakva mjesta nestaju ubrzanim zarastanjem i zamuljivanjem ili namjernim zatrpavanjem i isušivanjem zbog dobijanja poljoprivrednog zemljišta, dok zbog izgrađenih kanala za odvodnju i nasipa ne nastaju nove starače, tako da sa njima polako nestaje i karaktersitičan živi svijet i tradicionalni način života. Ovi napušteni riječni tokovi tipa „starača“ ili „mrtvaja“ karakteristički su za sve nizijske terene uz veće rijeke koje meandriraju i nose veliku količinu riječnog materijala (mulj, pijesak, šljunak i dr.). U ovom području rijeke Sava i Bosna meandriraju pod utiacjem sile bočne erozije koja je kod vodotoka sa blagim padom korita jača od sile inercije oticanja vodene mase. Nakon nekog vremena, presijecanjem meandara stvaraju se ove bare ili riječna jezera karaktersitičnog oblika „potkovice“ ili latiničnog slova „U“. Uz nizijske rijeke brojni su i rukavci koji su uglavnom za vrijeme poplava još povezani sa Savom i Bosnom, ali koji će zatrpavanjem i tonjenjem kasnije i sami postati starače, a nakon toga vlažne livade i na kraju šume. Uz starače javlja se karakterstična vodena vegetacija, ritovi, močvare, poplavne livade i poplavne šume.
Najmlađa i najveća starača Zaštićenog staništa Tišina jeste bara „Velika Tišina“ u središtu zaštićenog područja.
Čitav kompleks Tišina zauzima centralni i sjeverni dio opštine Šamac i istočni dio opštine Domaljevac. Šamac i Domaljevac nalaze se na krajnjem sjeveru Repubike Srpske, odnosno Bosne i Hercegovine. Koordinate područja su N 45° 0.2' 22'', E 18° 30' 16''.
Područje Tišine karakteriše nizijski ravničarski reljef koji je velikim dijelom posljedica erozionoakumulacionog rada rijeka Save i Bosne. Nadmorska visina terena je između 80 i 90 m.n.v.
Područje Tišine se nalazi u pojasu umjereno-kontinentalne klime gdje su sva četiri godišnja doba jasno izražena. Prosječna godišnja temperatura iznosi 10.7 °C. Najhladniji mjesec je decembar a najtopliji jul. Prosječna godišnja količina padavina iznosi 700 mm do 800 mm.
U geološkom smislu područje oko starača izgrađuju stijene kvartarne starosti - organogeno barski sedimenti, mlađi barski sedimenti, barski sedimenti, sedimenti poplavnih područja, sedimenti mrtvaja, aluvijalni nanos. Preovlađujući tip zemljišta je crnica, veoma plodno zemljište bogato humusom.
Bare starače karakteriše većinom plitka voda, slabiji vodeni pokreti i promjenjiva temperatura. Zimi se voda potpuno zaledi, a ljeti se jako ugrije. Vodu močvara odlikuje mala providnost zbog velike količine rastvorenih materija, neutralna ili slabobazna pH vrijednost, usporena aktivnost mikroorganizama, što utiče na sporu razgradnju materija u vodi. U dnu starača prisutno je nekoliko izvora koji komuniciraju sa podzemnim vodama i vodama rijeke Save.
Svjetlost zbog male dubine vode u starači prodire do dna pa su one obrasle biljkama. Po obodu bare javljaju se priobalne-emerzne biljke (trska, šaš) do dubine od oko 1,5 m, a poslije njih plivajuće-flotantne (lokvanji) i podvodne-submerzne biljke (vodena kuga, vodeni ljutić, sočivica...).
Dubina vode u staračama varira u toku godine, od nekoliko centimetara u priobalnom području pa do 1,5 m početkom ljeta. Za vrijeme najvišeg vodostaja (proljeće) dubina na sredini bare je oko 3 m, dok je u prokopanoj ribarskoj stazi uz obalu u periodu najvećih voda do oko 8 m. Zimi se održava prosječan nivo vode i cijela vodena površina pretežno bude zaleđena.
Područje oko starača je plodan prostor oraničnih površina koje se njčešće intezivno obrađuju. Takođe, to je prostor koji je često i gusto naseljen. Dijelovi obale vanjskog centralnog dijela potkovice bare Velika Tišina uređene su kao područje izletničko-rekreativne namjene (ribarska staza), pa je vegetacija izložena značajnom uticaju čovjeka.
Tokom godine uslovi na staračama se mijenjaju. Preko proljeća nivo vode od padavina, rijeka i podzemne vode se znatno digne i često poplavi okolni teren. Preko ljeta nivo opadne, tako da krajem ljeta i početom jeseni često dođe do presušivanja. Zimi se nivo opet vrati i raste do maksimuma na proljeće. Ove pojave su prirodni procesi i život na staračama (biljke, mirkoroganizmi, životinje, ali i ljudi) dobro je prilagođen ovim promjenama.
Zašto su starače u Posavini bitne?
Starače u Posavini su bitne kako za prirodu, tako i za ljude. Naime, nauka pokazuje sve prirodne vrijednosti močvarnih ekosistema, dok se oni u javnosti većinom smatraju kao nepotrebni dijelovi prirode i legla nekih za ljude najomraženijih životinja poput komaraca, žaba i zmija.
Primjeri usluga ekosistema močvarno-barskog kompleksa Tišina
| USLUGA | OPIS | PRIMJER |
|---|---|---|
|
Usluga podrške |
usluge koje su neophodne
za proizvodnju svih ostalih
usluga ekosistema
|
Formiranje zemljišta, fotosinteza, kruženje
nutrijenata (N, P), deponovanje ugljenika (C), prirodna, staništa za biljne i životinjske vrste...
|
|
Usluge snabdijevanja |
proizvodi koji se dobijaju od
ekosistema
|
Prirodna hrana (divljač, riba, biljke, gljive i sl.), svježa voda, tehničko i ogrjevno drvo, trska, genetski resursi, biohemikalije, prirodni lijekovi, resursi za ukrase (abonos, drveće, kamenje i sl.)... |
|
Usluge regulisanja |
koristi koje se dobijaju od regulisanja
procesa ekosistema
|
Regulisanje kvaliteta vazduha, regulisanje
klimatskih promjena, zaštita od poplava, sprječavanje erozije, prečišćavanje i flitriranje vode, regulisanje bolesti i štetočina, regulisanje prirodnih štetnosti...
|
|
Kulturne usluge |
nematerijalne koristi koje
ljudi dobijaju od ekosistema
|
Rekreacija i odmor za lokalno stanovništvo i turiste, poligon za naučna istraživanja i ekskurzije, čuvanje lokalne tradicije, duhovno obogaćivanje, razvoj znanja, samoupoznavanje... |
Očuvane bare i močvare jedna od najvažnijih deponija ugljenika na Planeti, dok one oštećene i devastirane emituju ugljenik u obliku gasova „staklene bašte“ i doprinose klimatskim poremećajima i promjenama.
Močvare su možda i najbolja prirodna odbrana od poplava. Zbog nižeg terena, poroznog tla oko starih tokova rijeka i specifične vegetacije ovi kompleksi imaju veliku retencionu sposobnost, pa za vrijeme poplava na sebe primaju višak vode iz riječnog korita i tako usporavaju vodeni talas.
Pored toga močvare predstavljaju prečistače vode, učestvuju u prirodnoj regulaciji klime i održavanju ravnotežu ekosistema.
Pored samog ekosistema, svi pojedinačni predstavnici barske i močvarne flore i faune, kao i mikroorganizmi, imaju i ekološki i ekonomski značaj. Alge močvare proizvode organsku materiju i čine osnove lanaca ishrane, zooplanktonski organizmi (račići, koljaci, praživotinje) kontroliše brojnost algi, a sam čini hranu insektima, ribama i drugim vodenim organizmima. Istu ulogu ima i fauna dna (bentos) koja i razlaže organsku materiju. Vodene biljke obogaćuju vodu kiseonikom, stvaraju stanište i sklonište ribama i insketima, gnjezdilišta i hranu pticama, a takođe prečišćavaju vodu i stabilizuju dno. Močvarne životinje kontrolišu brojnost riba, insekata i sitnih životinja, kao i biljaka.
Autor teksta: Jovica Sjeničić